Vortospecoj kaj fleksiado de vortoj

Substantivoj indikas personojn, bestojn, objektojn, ecojn kaj agojn.

Ni dividas ilin al:

• Komunaj
  Nomoj de unuspecaj personoj, bestoj, objektoj ktp. Ni skribas ilin per malgranda unua litero
  človek, učiteľ, pes, dom, strom, kniha, škola, mesiac, leto, pondelok, január
• Unikaj
  Nomoj de unikaj personoj, bestoj, geografiaj lokoj, festoj ktp. Ni skribas ilin per GRANDA unua litero. Nomoj de semajnaj tagoj kaj monatoj ne estas personaj nomoj!
  Zuzana, Dunčo, Vysoké Tatry, Bratislava, Slovensko, Vianoce, Veľká noc
• Konkretaj
  Nomoj de personoj, bestoj, objektoj Materiaj, oni povas ilin percepti
  brat, Karol, mačka, pes, ryba, zajac, stôl, dom, kniha, škola
• Malkonkretaj
  Nomoj de ecoj, agoj Malmateriaj, oni ne povas ilin percepti
  zdravie, múdrosť, šťastie, láska, leto, prázdniny, matematika

Deklinacio de substantivoj

Substantivojn ni fleksias (deklinacias) laŭ pluraj deklinacioj. Ĉiu gramatika genro (vira, ina kaj neŭtra) havas siajn deklinaciojn. Ni devas scii ne nur al kiu genro sed ankaŭ al kiu deklinacio apartenas ĉiu substantivo. Tiam ni povos uzi ĝin ĝuste.

Ekz. substantivo mama apartenas al deklinacio žena.

Ankaŭ: babka, vnučka, dcéra, rodina, priateľka…

Substantivo chlapec apartenas al deklinacio chlap.

Ankaŭ: vnuk, dedko, otec, syn, priateľ, študent, muž…

Deklinacioj de substantivoj

Vira genro Singularo

Vira genro Pluralo

Vivantaj viraj substantivoj estas fleksigitaj en la singularo laŭ la modelo chlap, kaj en la pluralo laŭ la modelo dub (se substantivo finiĝas je malmola aŭ ambigua konsonanto), aŭ laŭ la modelo stroj (se la substantivo finiĝas per mola konsonanto).

Deklinacio chlap

Al deklinacio chlap apartenas:

• substantivoj de vira genro, vivaj objektoj, kiuj finiĝas per konsonanto aŭ -o:
  chlapec, otec, syn, dedo, Jano, pes, vnuk, spolužiak
• nur en singularo – bestojn indikantaj substantivoj:
  pes, vlk, vták, lev, medveď, kôň

Rimarko: En plurnombra nominativo ili povas havi ankaŭ finaĵojn //-ovia// (synovia, otcovia, dedovia…) aŭ //-ia// (učitelia, bratia…).

Deklinacio hrdina

Al deklinacio hrdina apartenas:

• substantivoj de vira genro (vivaj objektoj), kiuj finiĝas per -a:
  sudca, sluha, hokejista, huslista

Rimarko: Vortoj kun finaĵo //-ista// en plurnombra nominativo havas finaĵon //-i// (huslisti, hokejisti…).

Deklinacio dub

Al deklinacio dub apartenas:

• substantivoj de vira genro (ne vivaj objektoj), kiuj finiĝas per malmola aŭ neŭtra konsonanto:
  potok, dom, strom, obraz, autobus, trolejbus, pondelok, utorok, štvrtok, piatok
• nur en pluralo – bestojn indikantaj substantivoj, kiuj finiĝas per malmola aŭ neŭtra konsonanto:
  slon, had, vlk, lev

Deklinacio dub

Al deklinacio stroj apartenas:

• substantivoj de vira genro (ne vivaj objektoj), kiuj finiĝas per mola konsonanto:
  kôš, oheň, nôž, čaj, počítač, dážď, máj, kameň
• nur en pluralo – bestojn indikantaj substantivoj, kiuj finiĝas per mola konsonanto:
  medveď, kôň, mravec

Deklinacio kuli

Al deklinacio kuli apartenas:

• fremdaj substantivoj de vira genro, viraj nomoj kaj familiaj nomoj, kiuj finiĝas per vokaloj i, y, í, e, é, ä, ű, ö, ő:
  pony, grizly, abbé, Škultéty, Goethe, Krčméry, Nietsche

Ina genro Singularo

Ina genro Pluralo

Deklinacio žena

Al deklinacio žena apartenas:

• substantivoj de ina genro kun finaĵo -a. Antaŭ la -a estas malmola aŭ neŭtra konsonanto.:
  mama, dcéra, vnučka, rodina, kniha, cesta, voda, ruka, noha, hlava, streda, sobota

Rimarko: Kiam en genitivo pluralo ni ne aldonas iun finaĵon, plilongiĝas radiko de la vorto.

• mama → mám
• kniha → kníh
• ruka → rúk
• noha → nôh

Deklinacio ulica

Al deklinacio ulica apartenas:

• inaj substantivoj finiĝantaj per {1}. Estas mola konsonanto antaŭ {1}:
  práca, stanica, schôdza, tabuľa, ruža, cibuľa, vaňa, fľaša, nedeľa, chvíľa

Rimarko: Kiam en genitivo pluralo ni ne aldonas iun finaĵon al la vorto, plilongiĝas ĝia radiko.

• stanica → staníc
• tabuľa → tabúľ
• fľaša → fliaš
• chvíľa → chvíľ

Deklinacio dlaň

Al deklinacio dlaň apartenas:

• substantivoj de ina genro, kiuj finiĝas per konsonanto. En plurnombra nominativo ili finiĝas per //-e// (dlane).:
  pieseň, loď, báseň, reportáž, posteľ, predpoveď

Deklinacio kosť

Al deklinacio kosť apartenas:

• substantivoj de ina genro, kiuj finiĝas per konsonanto. En plurnombra nominativo ili finiĝas per //-i// (kosti).:
  vec, noc, step, pomoc, zmes, radosť, krv

Deklinacio gazdiná

Al deklinacio gazdiná apartenas:

• substantivoj de ina genro - nur kelketaj vortoj. Ĉefe tio estas nomoj de personoj de feŭda epoko.:
  princezná, kráľovná, cisárovná, šľachtičná, stryná

Deklinacio idea

Foje oni distingas apartan deklinacion idea. Al la deklinacio idea apartenas:

• fremdaj vortoj de ina genro, kiuj finiĝas per -ea, -oa, -ua:
  orchidea, Andrea, aloa, Nikaragua, Ikea

Apartajn deklinaciojn havas vortoj mať (patrino) kaj pani (sinjorino).

Rimarko: Substantivon pani ni deklinacias nur tiam, kiam ĝi estas sola. Se ĝi estas en kunmetaĵo kun persona nomo, ni ne deklinacias ĝin.

• to je pani Malá
• ideme od pani Malej
• ideme k pani Malej
• vidím pani Malú

Neŭtra genro Singularo

Neŭtra genro Pluralo

Deklinacio mesto

Al deklinacio mesto apartenas:

• substantivoj de neŭtra genro kun finaĵo -o:
  auto, koleso, jablko, Slovensko, kakao, drevo, dielo, vedro, oko, ucho, brucho, mydlo
• fremdaj vortoj kun finaĵoj -on aŭ -um:
  epiteton, múzeum

Deklinacio srdce

Al deklinacio srdce apartenas:

• substantivoj de neŭtra genro kun finaĵo -e:
  vajce, more, nástupište, pole

Deklinacio vysvedčenie

Al deklinacio vysvedčenie apartenas:

• substantivoj de neŭtra genro kun finaĵo -ie:
  lístie, stretnutie, zahraničie, námestie, umenie

Rimarko: La finaĵoj ĉiam restas longaj, regulo de ritma mallongigo ne validas.

Deklinacio dievča

Al deklinacio dievča apartenas:

• substantivoj de neŭtra genro kun finaĵoj -a aŭ -ä:
  dieťa, zviera, páža, knieža, mláďa, kura, žriebä

Rimarko: Vorto dieťa havas jenajn pluralajn formojn::
deti, detí, deťom, deti, o deťoch, s deťmi

Nur-pluralaj substantivoj

Kelkaj substantivoj havas nur pluralan formon, eĉ se ili indikas nur unu objekton:

• tie nohavice
• tie plavky
• tie šaty
• tie okuliare
• tie nožnice
• tie pľúca
• tie Košice

• Čo je to? To sú okuliare.
• Aké sú okuliare? Okuliare sú nové.
• Čie sú to okuliare? Okuliare sú mamine.
• Tie okuliare sú nové a mamine.

Tiaj ĉi substantivoj ne havas singularan formon, nur pluralan. Ni nomas ilin pluralformaj substantivoj. Ili estas deklinaciataj nur en pluralo.

Pluralforma substantivo:

Distingu:

Unu objekto (pluralforma substantivo)

• nohavice
• plavky
• nohavičky
• slipy
• rifle
• šaty

Multaj objektoj

• rukavice ( jedna rukavica, dve rukavice)
• topánky ( jedna topánka, dve topánky)
• čižmy ( jedna čižma, dve čižmy)
• ponožky ( jedna ponožka, dve ponožky)

Pluralformajn substantivojn ni ofte uzas por geografiaj nomoj.

• mesto Košice
• mesto Levice
• mesto Trenčianske Teplice
• pohorie Vysoké Tatry
• pohorie Nízke Tatry
• Alpy, Benátky, Atény, Piešťany, Donovaly, Kúty...

Inaj vortoj de profesioj

Inajn formojn de profesioj ni kreas per sufikso {1}:

• lekár → lekárka
• predavač → predavačka
• kuchár → kuchárka
• učiteľ → učiteľka
• podnikateľ → podnikateľka
• kuchár → kuchárka
• pekár → pekárka
• manažér → manažérka
• sekretár → sekretárka
• policajt → policajtka
• prekladateľ → prekladateľka
• fotograf → fotografka

Se vira formo de la profesio finiĝas per {1}, {1} ŝanĝiĝas al {2} kaj tiam ni aldonas sufikson {3}:

• právnik → právnička
• pokladník → pokladníčka
• čašník → čašníčka
• tanečník → tanečníčka
• lekárnik → lekárnička
• informatik → informatička
• chemik → chemička

Diminutivoj

En konversacioj kun infanoj ni ofte uzas diminutivojn kaj konatajn alparolojn. Diminutivoj estas vortoj, kiuj nomas malgrandajn kaj etajn aferojn. Krom la substantiva signifo la eta sufikso ankaŭ havas esprimsignifon, ĝi esprimas la pozitivan aŭ ironie negativan emocian sintenon de la parolanto. Ili okazas en la parolado de infanoj same kiel en la parolado de plenkreskuloj.

• Kde máš autíčka, Janko?
• Páči sa ti tento domček pre bábiky?
• Aké krásne dieťatko!
• Kde máš mamičku?
• k.s.

De unu vorto foje eblas krei kelkajn diminutivajn formojn, ekz.:

• Zuzana → Zuzka, Zuzička, Zuzanka…
• ruka → rúčka, ručička…
• mama → mamka, mamička, mamulienka…
• otec → otecko
• tato → tatko, tatíčko

Verbaj substantivoj

Ili esprimas agon kiel verboj sed havas substantivan formon. Ni kreas ilin tre facile: de infinitivo //písať// ni deprenas finaĵon //-ť// kaj aldonas finaĵon //-nie// aŭ //-tie//: //písanie//. Ĉiuj tiaj ĉi substantivoj havas neŭtran genron kaj estas deklinaciataj laŭ la deklinacio vysvedčenie. Por ili validas ankaŭ regulo de ritma mallongigo: zapnúť - zapnutie.

písať + A	To je program na písanie + G
písať text	To je program na písanie textu. Tio estas programo por skribado de tekstoj.

počúvať + A	To je program na počúvanie + G
počúvať hudbu	To je program na počúvanie hudby. Tio estas programo por aŭskultado de muziko.

Atenton:

• kresliť → kreslenie
• vidieť → videnie
• zapnúť → zapnutie
• vypnúť → vypnutie